يکي به نعل، يکي به ميخ
کتاب «يکي به نعل، يکي به ميخ» به قلم نجمه زارع بَنادکوکي و به همت انتشارات سور? مهر و دفتر طنز حوزه هنري، در ۳۱۲ صفحه منتشر شده است و در دسترس علاقه‌مندان است.
«اهل اصطلاح مي‌دانند که اگر فاکتور ديپلماسي را در حالت بالانس به پتانسيل متصل کنند، چيزي حاصل مي‌شود که اسمش را مي‌گذارند: استراتژي…!!»
نوشت? بالا يک شوخي با اشتباهات دستورِ زبان فارس?ِ يکي از مسئولان ارشد وزارت امور خارجه است. مسئول ارشدي در حد و حدودِ معاون وزير امور خارج? وقت. در حال حاضر از اين دست شوخي‌ها با سياستمداران و اشتباهاتشان در فضاي مطبوعاتي و خبري زياد است. حدس بزنيد در چه سالي اين شوخي در يک روزنام? کثيرالانتشار منتشر شده و نويسند? آن کيست؟
اگر با فضاي مطبوعات در سال‌هاي ده? شصت آشنا باشيد، شايد نويسنده را به خاطر بياوريد. راهنمايي‌تان مي‌کنم: اين متن در سال ۱۳۶۹ نوشته شده است. احتمالا کمي بيشتر متعجب شديد. حتما از خودتان مي‌پرسيد مگر در آن سال‌ها مي‌شد از يک مسئول سياسي انتقاد کرد. آن هم يک مسئول ارشد از نوعِ امور خارجه! آن هم در قالب شوخي! آن هم در روزنام? کثيرالانتشار!
کيومرث صابري فومني (گل‌آقا) درست در همان سال‌هايي طنز نوشت و انتقادي نوشت و سياسي نوشت که انتقاد از نوع طنز و گونه سياسي‌اش را کمتر کسي جرات داشت بنويسد. آن سال‌ها که هم? مسئولان با اتکا بر تريبون‌هاي يک طرفه، فقط مي‌گفتند و نمي‌شنيدند. صابري فومني با تکيه بر استعداد و دانش خود در استفاده از کلمات، توانست مسيري باريک در جهتِ معکوس، کنارِ اين مسيرِ يک طرفه بسازد و آن را اندکي دوطرفه کند. در نشريات گل‌آقا نيز نسلي از طنزپرداران و طنزنگاران را تربيت کرد که اکنون بدن? اصلي طنّازان رسمي و نيمچه رسمي اين مرز و بوم را تشکيل مي‌دهند. از شهرام شکيبا و رضا رفيع گرفته تا بزرگمهر حسين‌پور و حتي جوان‌ترهايي چون شهاب جعفرنژاد و …
فارغ از تأثير بيروني طنزهايي که صابري فومني نوشت، نبايد از تکنيک‌هاي خلق طنز توسط او غافل شد. تکنيک‌هايي که اگر صابري بر آن‌ها مسلط نبود، نمي‌توانست طي ساليان دراز، نوشته‌هايش را به ذائق? متغير مخاطبان ايراني بنشاند. تا چندي پيش ادبيات طنز در ايران جايگاهي نداشت و کسي مسئوليت اين ژانرِ آواره و دربه‌در را نمي‌پذيرفت. دربه‌دري و آوارگي اين گون? ادبي، خاصه با خلق و خوي انتقاد ناپذيرِ ما ايرانيان بيشتر هم مي‌شد. زيرا ما ايرانيان، در زمان احراز مسئوليت، هيچ انتقاد و منتقدي را برنمي‌تابيم و همه را با اَنگ مخالف و دشمن مي‌تارانيم. همين موضوع سبب شده بود که تکنيک‌ها و روش‌هاي خلق طنز در ادبيات فارسي مهجور بماند و معدود نوشته‌هاي اين گون? ادبي نيز به دليل همين کمبود مصالح، به سرعت به وادي تکرار و ابتذال سقوط کنند. بخصوص که همان معدود نوشته‌ها هم به طور معمول حالت ابهام به خود مي‌گرفتند و بيشتر، حالتِ انتقاد از صفات منفي انسان به معناي عام را داشتند.
«يکي به نعل، يکي به ميخ» نوشته شده تا بخش کوچکي از خلا نوشته‌هاي تحليل?ِ ژانرِ طنز، به خصوص طنز معاصر را پوشش دهد. اين کتاب به بررسي جزء به جزء شگردهاي صابري در خلق طنز مي‌پردازد و مي‌کوشد تا با تفکيک شگردها و ارجاع آن‌ها به آرايه‌هاي شناخته شد? ادبي، چگونگي بهره‌گيري از آن‌ها براي خلق نوشته‌هاي طنز را بکاود. در ارزشمندي اين کتاب و قدرت تحليلِ آن، همين بس که صابري آشنايي عميقي با ادبيات کلاسيک و معاصر ايران داشت و نوشته‌هايش به هر دو نوع نزديک بود. به همين دليل مخاطبِ کتاب، بعد از مطالعه قادر خواهد بود با زيرساخت‌هاي مؤثر در نگارش يک نوشت? طنز، اعم از کلاسيک و معاصر آشنا شده و از آن‌ها در نوشته‌ها و يا مطالعات آتي خود بهره ببرد.
چند نکته دربار? «يکي به نعل، يکي به ميخ»
نجمه زارع بنادکوکي نگارنده کتاب، سعي کرده تا تمام آرايه‌ها، تکنيک‌ها و شگردهاي مؤثر در نگارش يک متن طنز را مورد بررسي قرار دهد. هر چند که حصول موفقيت تا حدودي نسبي است. از شگردهاي بسيار قديمي و کهن مانند اغراق گرفته تا شگردهاي معاصر چون نقيضه‌پردازي. در اين ميان، شگردهايي که از ادبيات مغرب‌زمين به ادبيات فارسي راه يافته‌اند نيز کنکاش شده‌اند. حتي از شگردهاي مهجور و کم استفاده‌تر همچون بُرهان خُلف نيز غفلت نشده است. نکت? ديگر تفکيک نوشته‌هاي صابري از نظر موضوع و موتيف است که در اين کتاب لحاظ شده. موضوعاتي چون سياسي و اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي و… حتي زير مجموعه‌هاي اين موضوعات نيز بررسي شده‌اند. زيرمجموعه‌هايي چون سياست داخلي و خارجي از موضوع عمده‌اي چون سياست.
کتاب دو فصل دارد. فصل نخست سعي دارد اجزاي جزئي‌تر را برشمرده و تاثير آن را در نوشته‌ها نشان دهد. اجزائي چون واژه‌هاي مورد استفاده صابري و نحوه ساخت يا استفاده از آن‌ها، شگردهاي طنز پردازي مانند آيرني و تقليد و تناقض و… همچنين قالب‌هاي نگارشي که مورد استفاده واقع شده‌اند مانند قالب نام? اداري و يا گفتگو و يا حتي برگزاري سمينار و مواردي ديگر.
فصل دوم به موارد کلي‌تر مي‌پردازد و هماهنگي بخش‌هاي جزئي را در ساخت کلي متن بررسي مي‌کند. مواردي چون شخصيت‌ها، موضوعات و مضامينِ نوشته‌ها در اين فصل مورد بررسي قرار گرفته‌اند.
«يکي به نعل، يکي به ميخ» به قلم نجمه زارع بَنادکوکي و به همت انتشارات سور? مهر و دفتر طنز حوزه هنري، در ۳۱۲ صفحه منتشر شده است و در دسترس علاقه‌مندان است.
دفتر طنز حوزه هنري