تأثير سبک طنزنويسي دهخدا بر سبک کيومرث صابري، قسمت اول
چکيده
دهخدا يکي از نامدارن عرصه طنز ايران است. وي بعد از مشروطه سبک جديدي از طنزنويسي را در ايران پايه‌ريزي کرد. بي‌ترديد طنزهاي سياسي دهخدا الگوي بسياري از طنزنويسان سياسي دوره‌هاي بعد بود. بين دو گروه از صاحب‌نظران طنز معاصر اختلاف است که آيا کيومرث صابري در سبک طنزنويسي‌اش از دهخدا متأثر است يا نه؟ در اين مقاله تلاش کرديم تا با مقايسه دو ستون طنز «چرند و پرند» و «دو کلمه حرف حساب» به اين سؤال جواب بدهيم. در انتها به اين نتيجه رسيديم که سبک صابري و دهخدا از جهاتي چون زباني(استفاده از زباني ساده و سرشار از اصطلاحات، کنايه و مثل‌هاي مردم، کاربرد لغات کليشه‌اي عربي و تمسخر عر‌بي‌نويسي افراطي)، ساختاري(روايتي)، شگردهاي طنزآفرين(نامه‌نويسي، تجاهل العارف، حاشيه روي، بازي با امثال و …) و محتوايي بسيار شبيه يکديگر است؛ البته تفاوت‌هايي به خصوص از نظر لحن طنز (لحن غالب دهخدا در طنزهايش لحني صريح، قاطع و نيشدار و لحن غالب صابري لحني آرام و کم‌تنش است) ديده مي‌شود.
واژگان کليدي: سبک – طنز – طنزسياسي – دهخدا – کيومرث صابري.
- مقدمه
وقتي مي‌گوييم نويسنده‌اي از نويسنده ديگر تأثير پذيرفته است، منظورمان از «تأثير» چيست؟ تأثير در «برداشت مرسوم و معني جاري آن بر منطق علّي استوار است؛ يعني اثر(کمّي يا کيفي) عامل و عملي را بر چيزي يا موجودي بيان مي‌کند.»(فولادوند، ۱۳۸۴: ۹۳) براي مفهوم «تأثير ادبي» جنبه‌هاي مختلفي ميتوان در نظر گرفت:
- نويسنده‌اي از داشته‌هاي ذهن ديگران در اثرش استفاده مي‌کند؛ ولي سبک نوشتاري خودش را حفظ مي‌کند.
- نويسنده‌اي از سبک نوشتاري نويسنده ديگر سود مي‌جويد؛ ولي ايده و فکر خود را بيان مي‌کند.
- نويسنده‌اي با خواندن اثري انديشه‌اش متحول و متغير شده و چيزهاي جديدي خلق مي‌کند و يا حداقل متوجه مي‌شود مي‌تواند در کدام زمينه دست به نوآوري بزند. در حقيقت «اصولاً نويسنده، خود را به افکار و متوني «وصل» مي‌کند که سازگار، جذاب و نيروزا باشد.» (فولادوند،۱۳۸۴: ۹۴) ميتوان به اين سخن غنيمي هلال استاد ادبيات تطبيقي استناد کرد که «گاهي تأثير نويسنده از ناحيه «تيپ فکري» و گونه‌هاي ادبي و يا از باب سبک نگارش اوست که در اين حالت بعد «فرديت» محو مي‌شود و به جاي آن تيپ انديشه‌هاي او جايگزين مي‌گردد.»(غنيمي هلال، ۱۳۹۰: ۴۳۸)
۱-۱. بيان مسئله
همچنان که گفتيم هيچ اثر ادبي در خلأ شکل نمي‌گيرد و اغلب نويسنده‌ها چه مستقيم چه غير مستقيم از چندين نفر متأثر هستند.کيومرث صابري که به عنوان پدر طنز سياسي بعد از انقلاب شناخته مي‌شود نيز در شيوه طنزنويسي‌اش از چندين نفر متأثر است. زرويي نصرآباد معتقد است وي در سبک نگارش متأثر از دهخدا و صادق هدايت و در شخصيت‌پردازي متأثر از سروانتس در کتاب دن کيشوت است. (زرويي، ۱۳۸۴: ۱۱۴)
صابري مي‌گويد:
چرند و پرند که به صورت جيبي منتشر کرده بودند، جزو اولين کتابهايي بود که در جواني خواندم و قبل از اينکه طنزنويسي را شروع کنم و يا کسي به من بگويد تو طنزنويس هستي، با دهخدا آشنا شدم. دهخدا يک چيزي را به من ياد داد و آن اين است که بدون مطالعه نمي‌شود طنزنويس شد. (صابري، الف،۲۱۲:۱۳۷۲-۲۱۴)
صابري در جاي ديگري مي‌گويد:
«من به طور مشخص از ميان معاصران هنوز هم چرند و پرند دهخدا را مي‌خوانم. احساس ميکنم اين کتاب يک اثر آکادميک طنز است که هيچ وقت طنزش کهنه نمي‌شود يا مثلاً آن ساختار زباني خاصش که با يک شگرد بسيار هنرمندانه حرف مي‌زند و کشف را به منِ خواننده واگذار مي‌کند.» (سليماني، ۱۳۹۱: ۴۴۴)
رويا صدر در اين مورد مي‌گويد:
«صابري هميشه به کساني که با او در گل‌آقا کار مي‌کردند، مي‌گفت آن قدر چرند و پرند را بخوانيد که از حفظ شويد. صابري معتقد بود که بعد از دهخدا هيچ کس نتوانست در طنزنويسي از او فراتر برود و کاري بالاتر از کار دهخدا ارائه دهد.» (موحد، ۱۳۹۱: ۷)
با آن‌که از بسياري جهات دهخدا و صابري را ميتوان باهم مقايسه کرد ولي صاحب‌نظراني چون منوچهر احترامي و سيد علي موسوي گرمارودي اين مقايسه و تأثيرپذيري را نمي‌پذيرند و معتقدند «صابري را با وجود شباهتهايش به دهخدا، نبايد با او مقايسه کرد؛ چون شيوه نگرش و نگارش و تحليل صابري نسبت به مسائل و موضوعات پيرامونش، مانند هر طنزنويس مستقل ديگري، يگانه است.» (احترامي،۳۳:۱۳۸۵) و «شايد حق اين باشد که بگوييم منابع تأثيرگذار بر روي صابري و دهخدا، هر دو يکي بوده است. از اين قرار جزالت و فخامت طنز صابري نه متأثر از دهخدا بلکه از ادبيات کلاسيک فارسي است.»(احترامي،۳۳:۱۳۸۵)
البته اين نظر کاملا صحيح است وقتي طنزهاي اين دو طنزنويس را مي‌خوانيم اولين چيزي که به ذهن متبادر مي‌شود آشنايي عميق اين دو طنزنويس و مطالعات فراوان آن دو در ادبيات فارسي است. ولي بايد در نظر داشته باشيم که ما در مورد شباهتهاي صابري با دهخدا از لفظ «تأثير» استفاده مي‌کنيم نه از «تقليد» و با توجه به مفهوم تأثير ادبي که در آغاز بدان اشاره کرديم، صابري قطعاً به متن چرند و پرند به عنوان متني جذاب و نيروزا وصل بود. البته تفاوت‌هايي بسياري نيز در کارشان است که سبب تمايز سبک اين دو طنزپرداز مي‌شود. در اين مقاله مي‌کوشيم ابعاد مختلف تأثير «چرند و پرند» دهخدا را بر «دوکلمه حرف حساب» صابري، نشان دهيم.
۲-۱. پيشينه تحقيق
در مورد سبک طنزنويسي دهخدا تحقيقات فراواني انجام شده است و کتابي در مورد طنز فارسي نيست که اشاره‌اي به دهخدا و چرند و پرند نکرده باشد. از اين ميان ميتوان به کتابهاي بازخواني چرند و پرند نوشته ولي‌الله دروديان، دخوي نابغه(گزيده مقالهها درباره علامه دهخدا)؛ دهخدا مرغ سحر در شب تار (گزيده مقالهها درباره علامه دهخدا) به کوشش ولي‌الله دروديان، معرفي و شناخت دهخدا به کوشش شهناز مرادي کوچي و فتح‌الله اسماعيلي گلهراني و صوراسرافيل و علي‌اکبر دهخدا: يک بررسي تاريخي و ادبي نوشته کاميار عابدي اشاره کرد. در مورد سبک طنز کيومرث صابري نيز پراکنده کارهايي صورت گرفته است که از آن ميان به مقالات زير ميتوان اشاره کرد. : «مقدمهاي برسبک شناسي دو کلمه حرف حساب» ابوالفضل زرويي نصرآباد؛ «مدار واژههاي دو کلمه حرف حساب» محمد رفيع ضيايي؛ «سبک کنايي دو کلمه حرف حساب کيومرث صابري» نعمت‌الله ايران‌زاده و نجمه زارع بنادکوکي. در اين زمينه کتاب مستقلي به چشم نمي‌خورد و تنها ابراهيم نبوي در کتاب کاوشي در طنز ايران و رؤيا صدر در کتاب برداشت آخر نگاهي به طنز امروز(گزيده‌اي از آثار طنزپردازان ايران) بعد از معرفي صابري مختصري در مورد سبک آثار او مي‌نويسند. البته ناگفته نماند که مؤسسة گل‌آقا و انجمن آثار و مفاخر فرهنگي هرکدام زندگينامه‌اي از کيومرث صابري چاپ کرده‌اند؛ ولي در اين کتاب‌ها مطلب کمي در مورد سبک طنزهاي کيومرث صابري به چشم مي‌خورد.
۳-۱. ضرورت و اهميت تحقيق
طنزنويسان انتقادات پوشيده خود را در طنزهايشان مطرح مي‌کنند و بر مسئولان جامعه و مردم به خصوص نخبگان تأثير مي‌گذارند. آثار طنز همچون ديگر آثار هنري در خلأ شکل نمي‌گيرد و طنزنويسان از همديگر تأثير گرفته و بر يکديگر تأثير مي‌گذارند. بررسي اين تأثير و تأثرها موضوعي است که کمتر بدان پرداخته شده است. دهخدا از تأثيرگذارترين طنزنويسان معاصر است. ابتکار دهخدا در دوره خود استفاده از نثر طنزآميز سياسي بود که يکي از جنبه‌هاي نفوذ و تأثير او در دوره‌هاي بعد به شمار مي‌رود. همچنين کيومرث صابري نيز از طنزنويسان بنام بعد از انقلاب اسلامي است که از شيوه دهخدا تأثير مي‌پذيرد و با خلاقيتي که از خود نشان مي‌دهد سبک ويژه خود را ابداع مي‌کند و بر طنزنويسان بعد از خود تأثير مي‌گذارد. بررسي دقيق ابعاد تأثير دهخدا بر صابري مي‌تواند به شناخت بهتر سبک کيومرث صابري کمک کند و جاي خالي تحقيق در اين قسمت از تاريخ ادبيات کشورمان را پر کند و ما را بيشتر در جهت شناخت سير تطور طنز در ايران ياري دهد.
- بحث
در سال 1286ش. و کمي بعد از استقرار مشروطيت روزنامه «صوراسرافيل» با ستون«چرند و پرند» که به قلم ميرزا علي‌اکبرخان قزويني نوشته مي‌شد شهرت بسزايي به دست آورد اين روزنامه را ميرزا جهانگير خان شيرازي و ميرزا قاسم خان تبريزي در سال ۱۳۲۵ هـ . ق منتشر مي‌کردند. ميرزا جهانگير خان بعد از به توپ بسته شدن مجلس به فرمان محمدعلي شاه، در باغ شاه کشته شد و دهخدا و ميرزا قاسم خان به اروپا رفتند و روزنامه تعطيل شد. با وجود اين دهخدا چند شمارة ديگر از صوراسرافيل را در سوئيس منتشر کرد که به نظر محققان به پاي ستون‌هاي منتشر شده در ايران نمي‌رسد. دهخدا جمعاً سي و پنج چرند و پرند نوشته است. وي مي‌کوشد مسائلي را که عموم مردم با آن درگيرند مطرح و بسياري از مسائل را ريشه‌يابي کند برخي از مسائلي که او مطرح مي‌کند از اين قبيل‌اند: استبداد حاکم بر جامعه، جهل، ناداني و بي‌سوادي عموم مردم، سنت‌هاي ناپسند و باورهاي نادرست جامعه، اختلاف طبقاتي،اعتياد، وضعيت نامناسب بهداشت مردم و مرگ و مير ناشي از آن و … چرند و پرندهاي دهخدا با زباني ساده و طنزآميز انعکاس وضعيت جامعه بعد از مشروطه است.
شيوه‌اي که دهخدا در چرند و پرندهايش پي مي‌افکند بر طنزنويسان بعد از او بسيار تأثير مي‌گذارد. نبوي در مورد تأثير دهخدا بر طنزنويسان بعد از خودش مي‌گويد:
«دهخدا از نثري خوش آهنگ، جمله‌هايي کوتاه و گويا، نقل ديالوگ در جريان متن، رفت و آمد سريع از نثر گزارشي به حالت داستاني و بازگشت از آن و استفاده از ضرباهنگي پر تحرک در گزارش برخوردار بود. کار دهخدا چندان قدرتمند بود که تقريباً تمام نويسندگان طنز روزنامه‌اي پس از او کار دهخدا را در نوشتن دنبال کردند.» (نبوي، ۱۳۸۴: ۱۸۲)
همچنين عمران صلاحي معتقد است شيوه طنزنويسي دهخدا بر طنزنويساني چون صادق هدايت و مسعود فرزاد در وغوغ ساهاب، ايرج پزشکزاد در آسمون ريسمون، رضا گنجه‌اي در بابا شمل، بر نويسندگان توفيق و شخصيت‌هاي مجله توفيق و کيومرث صابري در دو کلمه حرف حساب تأثير گذاشته است. (صلاحي، ۱۳۸۲: ۲۵۴)
کيومرث صابري تقريباً هفتاد و هفت سال بعد از دهخدا در ابتداي انقلابي ديگر شروع به طنزنويسي مي‌کند. وي در سال ۱۳۲۰ در صومعه‌سراي گيلان متولد شد و تحصيلات ابتدايي خود را در فومن به پايان رساند. در سال ۱۳۴۰ بعد از اخذ ديپلم ادبي در رشته علوم سياسي دانشگاه تهران پذيرفته شد و در همان دوران اولين شعر طنز خود را در مجله توفيق به چاپ رساند. بعد از مدتي به تهران مهاجرت کرد و همکار ثابت مجله توفيق شد. در همان سال‌ها با محمد علي رجايي در «هنرستان صنعتي کارآموز» آشنا شد که اين آشنايي به دوستي و همکاري در سالهاي بعد مي‌انجامد. در سال ۱۳۵۷ مؤفق به اخذ مدرک کارشناسي ارشد در رشته ادبيات تطبيقي شد. بعد از انقلاب اسلامي نخست، مشاور فرهنگي رئيس‌جمهور شهيد رجايي و پس از آن مشاور فرهنگي رئيس‌جمهور آيت الله خامنه‌اي شد. صابري در سال ۱۳۶۲ از مشاغل رسمي کناره‌گيري مي‌کند و سال بعد ستون طنزي را پايه‌گذاري مي‌کند که يکي از محبوب‌ترين ستون‌هاي طنز بعد از انقلاب اسلامي مي‌شود. در سال ۱۳۶۹ هفته‌نامة گل‌آقا را منتشر مي‌کند که عنوان پرفروش‌ترين مجله طنز بعد از انقلاب را داشت. سال بعد ماهنامه و سالنامه گل‌آقا را نيز منتشر مي‌کند. در سال ۱۳۷۸ هفته‌نامه «بچه‌ها… گل‌آقا» را نيز منتشر مي‌کند و «مؤسسة گل‌آقا» را به عنوان «خانه طنز ايران» اعلام مي‌کند. در سال ۱۳۸۱ انتشار هفته نامه گل‌آقا از سوي خود صابري بدون ذکر هيچ دليلي متوقف شد. کيومرث صابري فومني دو سال بعد يعني سال ۱۳۸۳ در روز ۱۲ ارديبهشت درگذشت.
ادامه دارد …
منابع
آرين‌پور، يحيي، (۱۳۸۲)، «صوراسرافيل و دهخدا»، ، مرغ سحر در شب تار: گزيده مقالهها درباره علامه علي‌اکبر دهخدا، به کوشش ولي‌الله دروديان، تهران: نشر اختران.
احترامي، منوچهر (۱۳۸۴)، «گل‌آقا مردي براي هميشه». رشد آموزش زبان و ادب فارسي. ش۷۳، صص ۳۰-۳۳.
احمدي، طاهره (۱۳۹۱)، «مقايسه و تحليل ساختار روزنامه‌هاي ملانصرالدين و صوراسرافيل»، زبان و ادبيات فارسي: نشريه سابق دانشکده ادبيات دانشگاه تبريز، س ۶۵، ش ۲۲۵، صص ۱-۱۸.
اميني، اسماعيل (۱۳۸۸)، «دو کلمه حرف حساب اما نه با شتاب». سايت گل‌آقا.
http://www.golagha.ir/weblogs/library/?ty
ايران‌زاده، نعمت‌الله و نجمه زارع بنادکوکي،(۱۳۹۳)، «سبک کنايي “دو کلمه حرف حساب” کيومرث صابري»، ادبيات پارسي معاصر، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، س ۴، ش ۱، صص ۱۹-۳۶.
پاينده، ابوالقاسم (۱۳۷۸)، «دهخداي طنزنويس»، دخوي نابغه: گزيده مقالهها درباره علامه علي‌اکبر دهخدا. به کوشش ولي‌الله دروديان. تهران: گل‌آقا.
جبارلوي شبستري، بهرام و نازيلا نوزاد ديزجي، (۱۳۸۹)، مطبوعات و روزنامه‌نگاري در دوران انقلاب مشروطه و اثر آن بر شيوه نگارش، اطلاعات سياسي- اقتصادي، ش ۲۷۷-۲۷۸، صص ۲۵۶-۲۶۱.
دهخدا، علي‌اکبر (۱۳۹۱)، چرند و پرند، به کوشش ولي‌الله دروديان، تهران: نيلوفر.
ذوالفقاري، حسن (۱۳۸۴)، «ياد ياران- کيومرث صابري فومني(گل‌آقا)». آموزش زبان و ادب فارسي، ش ۷۳، صص ۱۸-۲۵.
زرويي، ابوالفضل(۱۳۸۴)، «مقدمهاي بر سبک‌شناسي دو کلمه حرف حساب». يادنامه کيومرث صابري، سيد عبدالکريم موسوي، دفتر طنز حوزه هنري با همکاري مؤسسه گل‌آقا و جشنواره مطبوعات.
زرين‌کوب، حميد (۱۳۷۸)، «طليعه زبان داستان در ادبيات معاصر»، دخوي نابغه (گزيده مقالهها درباره علامه علي‌اکبر دهخدا)، به کوشش ولي‌الله دروديان، تهران: گل‌آقا.
سليماني، محسن، (۱۳۹۱)، اسرار و ابزار طنزنويسي، تهران: انتشارات سوره مهر.
صابري، کيومرث (۱۳۶۹، ۱۳۷۳، ۱۳۷۴، ۱۳۷۷)، گزيده دو کلمه حرف حساب. ج ۱، تهران: سروش، ج ۲، ۳، ۴، تهران: موسسه گل‌آقا.
ــــــــــــــــ (۱۳۷۲الف)، «گفتگو با کيومرث صابري». مصاحبه‌گر مريم حيدري. ماهنامه فرهنگي و هنري کلک،ش ۴۵-۴۶، صص ۲۰۹-۲۵۵.
ــــــــــــــــ (۱۳۷۲ب)، «ما طنز را با عشق،صميميت و…مي‌نويسيم!». مصاحبه‌گر خبرنگار تهران تايمز. سالنامه گل‌آقا.
صدر، رؤيا، (۱۳۸۴)، «زن در طنز دهخدا و صابري»، يادنامه کيومرث صابري، به کوشش سيد عبدالکريم موسوي، تهران: دفتر طنز حوزه هنري با همکاري موسسه گل‌آقا و جشنواره مطبوعات.
صلاحي، عمران، (۱۳۸۲)، خنده‌سازان و خنده‌پردازان، تهران: علم.
صلاحي، عمران، (۱۳۸۴)، «گفتگو با عمران صلاحي: طنز از دهخدا تا هنوز دهخدا»، مصاحبه کننده هوشنگ هوشيار، آزما، ش ۳۶، صص ۲۱-۲۵.
صمدي، عذرا (۱۳۸۵)، «تحليل طنز عبيد زاکاني و دهخدا». راهنما دکتر معصومه موسايي، کارشناسي ارشد زبان و ادبيات فارسي، دانشکده ادبيات و زبان‌هاي خارجي، دانشگاه علامه طباطبايي.
عابدي، کاميار.(۱۳۷۹)، صوراسرافيل و علي اکبر دهخدا: يک بررسي تاريخي و ادبي، تهران: نشر کتاب نادر.
عنايت، محمود (۱۳۷۸)، «دهخدا و طنزسياسي».دخوي نابغه: گزيده مقالهها درباره علامه علي‌اکبر دهخدا. به کوشش ولي‌الله دروديان. تهران: گل‌آقا.
غنيمي هلال، محمد، (۱۳۹۰)، ادبيات تطبيقي، تاريخ و تحول اثرپذيري و اثرگذاري فرهنگ و ادب اسلامي، ترجمه، تحشيه و تعليق سيد مرتضي آيت‌الله‌زاده شيرازي، تهران: اميرکبير.
فولادوند، حامد،(۱۳۸۴) «در باب تأثير و تأثيرپذيري»، مجموعه مقالات در شناخت نيچه، تهران: کتاب نادر.
کردي، رسول.(۱۳۸۸)، «تحليل سبکي چرند و پرند»، رشد آموزش زبان و ادب فارسي، دوره ۲۳، ش ۱، صص۳۴-۳۶.
گودرزي، طاهره (۱۳۸۸)، «طنزپردازي مظفرالنواب و علي‌اکبر دهخدا». فصلنامه علمي-پژوهشي ادبيات تطبيقي. س۲،ش۸، صص ۱۵۹-۱۷۴.
موحد، ضياء (۱۳۹۱)، «طنز دهخدا تاريخ مصرف ندارد»، روزنامه شرق، س ۱۰، ش ۱۶۵۹، ص ۷.
نبوي، سيد ابراهيم.(۱۳۸۴)،کاوشي در طنز ايران. ج۱. تهران: جامعه‌ايرانيان، چاپ سوم.